Ni: Jes B. Tirol
Daghangbulan 9, 2025
Mga Panultihon Nga Angay Tamdan Karon
(Sayings That We Ought To Appreciate)
Pasiuna
Karong panahona atong nasinati ang hilabihan ka gubót sa atong pangagamhanan. Atong
madungog ug mabasa ang nagkalainláing igsigpasangil sa atong mga pamonoan. Naglibog na kita
og unsa ug hain ang matuod.
Sa atong halaman (culture) ug kaági, ang mga Bisayâ aduna nay namugnà nga mga
sanglitanan ug panultihon aron sa paghupáy sa ilang naggumon nga hunàhúnà.
Atong tukibon karon ang mga karaan natong mga panultihon (sayings).
Ang Gábà Dili Magsábà
Ang “gábà” (divine retribution) mao ang gituóhan nga silot o pahámtang gikan sa Gino-o
o mga diwà (spirits) tungod sa nahimong kasaypanan o kasal-anan sa usa ka tawo.
Atò kining idugtong sa “busong” nga mao ang silot nga ipahamtang sa tawo nga walay
tahod sa mga butang balaánon.
Sagad atóng gituóhan ang “táyom” nga mao ang pagkasakit, pagkapíang, ug uban pang
katalagman nga masinatì, mao na kanâ ang “gábà” nga walâ lang magsabà aron sa pagpahamtang
sa silot.
Kining pulong “gábà” nabaníog tungod kay gipamulong kini ni Puli Pamunò Sarah Duterte
sa dihang iyang gingínla (cursed) ang iyang kaaway.
Inay Mintong
Ang akong silingan nga maglilindog (columnist) nga si Ginang Telly Gonzaga Ocampo, sa
iyang lindog “Cultural Heritage” nagsulat nga buot siya masayod unsa ang ipasabot sa panultihon
nga “A, Ináy Mintong”.
Sa akong pagtukisúli (research) akong nakaplagan kining maong mga kahulogan. Ang
“Inay” o “A, ináy” nagkahulogan og “walà kahibalo; walâ masayod”.
Ang “mintong” mao ang pulong-siaw (pun; play on words) sa mga pulong “mituo ako”.
Kining maong mga pulong mao ang gigamit sa pagpangadye sa kredo (creedo) sa mga Kristohanon
nga “Mituo ako sa Diyos Amahan makagagahom sangatanan…”. Pipasiaw kini paglitok nga
“mintong”.
Sa atò pa, ang “Inay mintong” nagkahulogan og “walâ ako kahibalo og motuo ba ako sa
imong gipamulong.”
Simbako lagón
Ang “simbako (I go to church)” mao ang lugpong (term) nga nagkahulogán og “God
forbid”. Ang pulong “lagón” nagkahulogan og “sa pagsugod nagkauyon apan sa kataposan
magbulag nga nagkasumpaki ug nagkagubot”.
Sa atò pa ang “simbako lagón” mao ang pagpanghinaot nga ang panagtigom dili unta mapadulong sa kagubot.
Ang palain (variant) nga panultihon mao ang “Simbakó lagón pauli sa namulong”. Ang
kahulogan niini susama sa Ininglis nga “I may disagree with what you say, but I will defend your
right to say it”.
Ambot sa langaw
Ang mga pulong “ambot sa langaw” mahubad sa Ininglis nga “I don’t know. You ask the
fly (insect)”. Mao kini ang sagad ibalibad niadtong tawo nga gisamokan na sa mga pangutana o di
ba hinuon dili lang gayod buot motubag.
Ang langaw man ugód dalì ra kaayo makahibalo kon hain ang mga patay nga mananap ug
lang ang mga tabián (gossipy).
nabaho na. Aron sa pagpaundang sa nagngùngò og pangutana, imo siya ikantalita nga pangutan-a
Súwat (Só-wat)
Kun adunay mohátsing (sneeze), gituohan kanâ nga adunay dili-ingon-nátò o dautang díwà
sa pag-ábog sa dautang diwà (spirit).
nga miduol kanimo. Busà ang makadungog sa hátsing mosinggit siya og “Súwat” of “So-wat” aron
Ang pulong “Só” mao ang atong gigamit aron sa pag-ábog sa manók. Ang pulong “wat
(huwat)” mao ang atong gigamit aron sa pagpahúnong sa kabaw.
Busà ang pulong “Só”- “Wat”, makapalibog sa dautang diwà kon giábog ba siya sama sa
manok, o gipahunong ba siya sama sa kábaw. Mao nga gituohan nga moháwà na lang ang dautang
díwà kay apil siya (ang diwà) walà na kasabot kun manok ba siya o kábaw.