PAGTUKIB 

PAGTUKIB

Ni: Jes B. Tirol

Bagyubágyo 8, 2023

Atong Balaod ug Hukmanan

(Our Law and Court)

Pasiuna

Sa walâ pa modangat ang mga Katsilà dinhi sa atong Kapupúd-an aduna nay baláod ug

unsaon paghusay sa mga salaod og panagbingkil sa katilingban.

Sagad ang mga lugpong (terms) ug mga pulong (words) nga gigamit lumad sa atong

sinultihan apan daghan na pod ang gikan sa Arabo. Nganì ang mga pulong nga gigamit sa Kinatsilâ daghan pod ang mga pulong gikan sa Arabo tungod kay ang Espanya nasakop man sa mga Arabo og kapin sa 300 ka tuig.

Dilì kaayo bikil sa pangisip sa mga Bisayâ ang pamaagi sa mga Katsilà tungod kay sagad

nagagikan ang ilang pamaagi sa balaod gikan sa Arabo ug ang pamaagi sa Arabo mao usab ang gisaligan nga pamaagi sa mga Bisayâ.

Ang dakong bikil sa panghunâhunâ sa mga Bisayâ mao ang mga pamaagi nga gidala dinhi

sa mga Americano. Karong panahona ang atong Balaod Sibil (Civil Law) pinasikad sa balaod ug

pamaagi sa mga Katsilà.

Ang atong Balaod sa mga Salaod (Criminal Law) nagasunod sa mga pamaagi sa mga

Amerikano. Hangtod karon ang atong mga balaod ug hukmanan nagatamod sa pamaagi sa mga Amerikano.

Atong tukibon ang piniling nagkalainláing mga lugpong ug pulong nga gigamit sa atong

balaod. [BALA = fate + ODa = respect = BALAOD].

Mga Pulong

1. absolve–gipakawaláy salá, alingkawás

2. accomplice (helper) – bákas, kaábag, kunsábo (Sp.), hinánib

3. accessory¹ (accomplice) – sagábay

4. accessory² (as accessory to a crime) – lahóp, kunsábo (Sp.)

5. accuse (to charge with fault) – sumbong, kíha, akusár, sangíl, bíntang, gúkod.

6. acquit–alingkawás, absuwélto (Sp.), pasáylo, gipakawaláy salâ

7. actionable (law) – ikasúmbong, ikakíha, masúngo, maburóka (Sp.)

8. adjudicate – húsay. Syn. súlbad, bádbad

9. court (court of law) – hukmánan, husgádo (Sp.), kórte (Sp.)

10. case (as lawsuit) – súmbong, buróka (Sp.), kíha (Sp.), káso (Sp.), asúnto (Sp.)

11. common law (laws based on customs and traditions) – inatô nga baláod

12. condone (forgive; convert to gift) – bíhit. Syn. pasáylo, dispénsa (Sp.)

13. courthouse (a building occupied by a court of law) – haláy-hukmánan

14. court-martial (a military court)- hukmánan-militar

15. Court of Appeals – Hukmánan sa Pagdangóp

16. Court of First Instance – Hukmanan sa Unang Lákbang

17. Court of Industrial Relations – Hukmánan sa Pamúo

18. Court of Tax Appeals – Hukmánan sa Pagdangóp sa Buhís

19. courtroom (a room where judicial proceedings are held) – lawák-hukmánan

20. crime (violation of law) – saláod, krimen (Sp.)

21. crime of passion–saláod sa batínit

22. criminal (one who committed a crime)- masalaóron, tagsaláod, makasasálà, kriminál (Sp.). Syn. malapáson sa baláod

23. criminal charge (a crime charged in court) – súmbong sa saláod

24. criminal code (a code defining crimes and prescribing the punishment)-dalitámdan sa saláod

25. criminal law (laws that pertains to crimes) – baláod sa mga krimen, baláod sa mga saláod

26. cross-examine (using a series of questions) – sukítsukít. Syn. málaw

27. death penalty–bítay, sílot sa kamatáyon

28. death warrant (official order for the execution of a person) – asányas sa kamatáyon

29. defendant’ (accused) – sinúmbong

30. defense (argument to justify) – pangataróngan

31. deictic (prove by direct argument) – túmbok nga paghandáhon

32. delinquency (neglect of duty) – lípas

33. demesne (any region in which soverignty is exercise) – púok, sampá

34. demand (court summon) – súngo

35. Department of Justice– Alintagá sa Kaangáyan; Alintagá sa Hustisya (Sp.)

36. devil’s advocate (one who argues perversely) – burokínto

37. Executive Session¹ (only members are allowed to attend) – tabikóng

38. Executive Session² (when the public is excluded from hearing sensitive informations) – idlom sa katáwhan

39. expost facto (Lat: enacted after some act, etc.) – namúgnà human sa hitabó

40. ex post facto – human nahimo na ang búhat

41. faultfinding (criticism) – sáw-ay, támay

42. feud (a long lasting conflict) – dúmot. Syn. bíngkil, súngi

43. fine (penalty) – sílpi

44. in flagrante delicto (Latin) (in the very act of commiting a crime) – sámtang gihímo ang saláod

45. judge (the person) –maghuhúkom, hurádo (Sp.), huwés (Sp.), taghúsga

46. judgment; judgement (decision) – hukóm

47. judiciary (pertaining to the courts) – hukmanánon, hudikatóra

48. lawsuit¹ (almost finish) – huyót. Syn. talitapós

49. lawsuit (case in court of law) – asúnto (Sp.), burúka (Sp.), káso (Sp.), súmbong. Syn, súngo

50. lawsuit (finish a long drawn lawsuit) – húmal. Syn. tibáwas

51. lawsuit (finished) – hiwát. Syn. humán, tápos, úndang

52. lawsuit (long lasting) – húnit

53. lawsuit (unconcluded lawsuit) – búog

54. lawyer¹ (female) – manlalában, abogáda (Sp.)

55. lawyer² (male) – manlalában, abogádo (Sp.), tumalabáng

56. sentence¹ (as punish) – pahámtang

57. sentence² (judgment) – hukóm

58. sentence³ (penalty) – balikíd, sílot, sentensíya (Sp.)

59. sentences (probation) – túhay nga sílot, sumbíngay nga sálig

60. sentenced person (penalized) – gibalikíd, sinilótan

61. Supreme Court (the highest court of justice) – Hukmánan nga Kinatás-an

62. Supreme Court decision (final and incontestable) – sambálay

63. trial (court trial) – bísta (Sp.), húsay, húsay sa buróka