PAGTUKIB
Ni: Jes B. Tirol
Bagyubágyo 8, 2023
Atong Balaod ug Hukmanan
(Our Law and Court)
Pasiuna
Sa walâ pa modangat ang mga Katsilà dinhi sa atong Kapupúd-an aduna nay baláod ug
unsaon paghusay sa mga salaod og panagbingkil sa katilingban.
Sagad ang mga lugpong (terms) ug mga pulong (words) nga gigamit lumad sa atong
sinultihan apan daghan na pod ang gikan sa Arabo. Nganì ang mga pulong nga gigamit sa Kinatsilâ daghan pod ang mga pulong gikan sa Arabo tungod kay ang Espanya nasakop man sa mga Arabo og kapin sa 300 ka tuig.
Dilì kaayo bikil sa pangisip sa mga Bisayâ ang pamaagi sa mga Katsilà tungod kay sagad
nagagikan ang ilang pamaagi sa balaod gikan sa Arabo ug ang pamaagi sa Arabo mao usab ang gisaligan nga pamaagi sa mga Bisayâ.
Ang dakong bikil sa panghunâhunâ sa mga Bisayâ mao ang mga pamaagi nga gidala dinhi
sa mga Americano. Karong panahona ang atong Balaod Sibil (Civil Law) pinasikad sa balaod ug
pamaagi sa mga Katsilà.
Ang atong Balaod sa mga Salaod (Criminal Law) nagasunod sa mga pamaagi sa mga
Amerikano. Hangtod karon ang atong mga balaod ug hukmanan nagatamod sa pamaagi sa mga Amerikano.
Atong tukibon ang piniling nagkalainláing mga lugpong ug pulong nga gigamit sa atong
balaod. [BALA = fate + ODa = respect = BALAOD].
Mga Pulong
1. absolve–gipakawaláy salá, alingkawás
2. accomplice (helper) – bákas, kaábag, kunsábo (Sp.), hinánib
3. accessory¹ (accomplice) – sagábay
4. accessory² (as accessory to a crime) – lahóp, kunsábo (Sp.)
5. accuse (to charge with fault) – sumbong, kíha, akusár, sangíl, bíntang, gúkod.
6. acquit–alingkawás, absuwélto (Sp.), pasáylo, gipakawaláy salâ
7. actionable (law) – ikasúmbong, ikakíha, masúngo, maburóka (Sp.)
8. adjudicate – húsay. Syn. súlbad, bádbad
9. court (court of law) – hukmánan, husgádo (Sp.), kórte (Sp.)
10. case (as lawsuit) – súmbong, buróka (Sp.), kíha (Sp.), káso (Sp.), asúnto (Sp.)
11. common law (laws based on customs and traditions) – inatô nga baláod
12. condone (forgive; convert to gift) – bíhit. Syn. pasáylo, dispénsa (Sp.)
13. courthouse (a building occupied by a court of law) – haláy-hukmánan
14. court-martial (a military court)- hukmánan-militar
15. Court of Appeals – Hukmánan sa Pagdangóp
16. Court of First Instance – Hukmanan sa Unang Lákbang
17. Court of Industrial Relations – Hukmánan sa Pamúo
18. Court of Tax Appeals – Hukmánan sa Pagdangóp sa Buhís
19. courtroom (a room where judicial proceedings are held) – lawák-hukmánan
20. crime (violation of law) – saláod, krimen (Sp.)
21. crime of passion–saláod sa batínit
22. criminal (one who committed a crime)- masalaóron, tagsaláod, makasasálà, kriminál (Sp.). Syn. malapáson sa baláod
23. criminal charge (a crime charged in court) – súmbong sa saláod
24. criminal code (a code defining crimes and prescribing the punishment)-dalitámdan sa saláod
25. criminal law (laws that pertains to crimes) – baláod sa mga krimen, baláod sa mga saláod
26. cross-examine (using a series of questions) – sukítsukít. Syn. málaw
27. death penalty–bítay, sílot sa kamatáyon
28. death warrant (official order for the execution of a person) – asányas sa kamatáyon
29. defendant’ (accused) – sinúmbong
30. defense (argument to justify) – pangataróngan
31. deictic (prove by direct argument) – túmbok nga paghandáhon
32. delinquency (neglect of duty) – lípas
33. demesne (any region in which soverignty is exercise) – púok, sampá
34. demand (court summon) – súngo
35. Department of Justice– Alintagá sa Kaangáyan; Alintagá sa Hustisya (Sp.)
36. devil’s advocate (one who argues perversely) – burokínto
37. Executive Session¹ (only members are allowed to attend) – tabikóng
38. Executive Session² (when the public is excluded from hearing sensitive informations) – idlom sa katáwhan
39. expost facto (Lat: enacted after some act, etc.) – namúgnà human sa hitabó
40. ex post facto – human nahimo na ang búhat
41. faultfinding (criticism) – sáw-ay, támay
42. feud (a long lasting conflict) – dúmot. Syn. bíngkil, súngi
43. fine (penalty) – sílpi
44. in flagrante delicto (Latin) (in the very act of commiting a crime) – sámtang gihímo ang saláod
45. judge (the person) –maghuhúkom, hurádo (Sp.), huwés (Sp.), taghúsga
46. judgment; judgement (decision) – hukóm
47. judiciary (pertaining to the courts) – hukmanánon, hudikatóra
48. lawsuit¹ (almost finish) – huyót. Syn. talitapós
49. lawsuit (case in court of law) – asúnto (Sp.), burúka (Sp.), káso (Sp.), súmbong. Syn, súngo
50. lawsuit (finish a long drawn lawsuit) – húmal. Syn. tibáwas
51. lawsuit (finished) – hiwát. Syn. humán, tápos, úndang
52. lawsuit (long lasting) – húnit
53. lawsuit (unconcluded lawsuit) – búog
54. lawyer¹ (female) – manlalában, abogáda (Sp.)
55. lawyer² (male) – manlalában, abogádo (Sp.), tumalabáng
56. sentence¹ (as punish) – pahámtang
57. sentence² (judgment) – hukóm
58. sentence³ (penalty) – balikíd, sílot, sentensíya (Sp.)
59. sentences (probation) – túhay nga sílot, sumbíngay nga sálig
60. sentenced person (penalized) – gibalikíd, sinilótan
61. Supreme Court (the highest court of justice) – Hukmánan nga Kinatás-an
62. Supreme Court decision (final and incontestable) – sambálay
63. trial (court trial) – bísta (Sp.), húsay, húsay sa buróka